Historiografia polska może poszczycić się trzema edycjami zbiorowymi zasługującymi na miano „krytyczno-naukowych” dzieł Krasińskiego, biorąc pod uwagę zarówno kryteria filologicznej poprawności z dawnych lat, jak i wymogi współczesne. Termin „edycja krytyczno-naukowa” należy przy tym traktować jako wydanie, w którym zestawiono rozmaite wiarygodne źródła poszczególnych utworów oraz ewentualnie zachowane autografy i przyjęto w nim świadomie jakiś model, wariant czy podstawę tekstową, zdaniem edytora najbardziej zgodną z przekazem autorskim. Wskazane edycje pochodzą z odległych lat, dwie ukazały się jeszcze przed odzyskaniem niepodległości – w 1904 roku (wydanie Tadeusza Piniego) i w 1912 roku (edycja Jana Czubka), zaś wydanie „najnowsze” (Leona Piwińskiego) opublikowano w 1931 roku i, jak łatwo się domyślić, nie spełniają już one współczesnych wymogów edytorskich, nie wspominając o ich dostępności. Mają jednak istotną przewagę nad naszym wydaniem. Wymienieni edytorzy korzystali z rękopisów, które dziś już nie istnieją. Biblioteka Ordynacji Krasińskich spłonęła po powstaniu warszawskim w 1944 roku, wcześniej udało się ocalić pewne zasoby rękopiśmienne, ale spuścizna po Krasińskim – autografy w wersji czystopisowej i brulionowej, autorskie notatki, kopie, materiały dokumentujące proces tworzenia, utwory niedokończone, materiały źródłowe o charakterze biograficznym – niestety zostały zniszczone niemal w całości. Tadeusz Pini, w przeciwieństwie do Jana Czubka, raczej skromnie wyzyskał autografy. Leon Piwiński opierał się zaś przede wszystkim na edycji jubileuszowej, stosunkowo rzadko ingerując w tekst w odniesieniu do zasobów rękopiśmiennych. Tym samym krytyczne wydanie Pism Krasińskiego z 1912 roku w opracowaniu bibliotekarza Akademii Umiejętności siłą rzeczy stało się przekazem najpełniejszym. Przynosi osiem tomów starannie opracowanych dzieł (tom ostatni wydrukowano w dwóch woluminach) z aparatem filologicznym oraz skromnymi objaśnieniami. Edycja ta w tamtym czasie spełniała wymogi wydania krytycznego i znacznie poszerzała zbiór znanych utworów poety w stosunku do wcześniejszych publikacji, chociażby Stanisława Tarnowskiego, który swoją edycję, wielokrotnie powielaną, oparł w dużej mierze na pierwodrukach, przy tym dość swobodnie poczynał sobie z emendacjami i modernizacją pisowni, co budzi dziś poważne zastrzeżenia. Wydanie Jana Czubka stało się tedy najbardziej wiarygodnym źródłem przedruków w kolejnych publikacjach popularnych aż do czasów edycji Leona Piwińskiego, które po 1931 roku przejęło niejako funkcję źródła kolejnych przedruków, w dużym stopniu także i dla najpopularniejszego wydania dzieł Krasińskiego, czyli edycji przygotowanej przez Pawła Hertza. Przedruki na podstawie przedruków ze skromnym uwzględnieniem analizy tekstów autografu – tak w dużym uproszczeniu można by przedstawić dzieje edycji dotychczasowych wydań zbiorowych.

Nie inaczej możemy postąpić i dziś. Nie dysponujemy wszak autografami (wyłączywszy kilka utworów). Powołujemy się więc na nie zazwyczaj za Janem Czubkiem, ale nie możemy zweryfikować jego ustaleń, zestawiamy zatem pierwodruki z wybranymi wydaniami kolejnymi. To wszystko, co można dzisiaj uczynić. Należy zadać sobie pytanie, czy taki stan dokumentacji tekstowej upoważnia nas do szafowania pojęciem „edycja krytyczna”. Tym bardziej że w wielu tekstach wątpliwości budzą niektóre odczytania przez Czubka lekcji autografów. Staraliśmy się w naszych poczynaniach edytorskich brać pod uwagę staranniejsze wydania poszczególnych utworów oraz materiał dokumentujący proces twórczy, z ograniczonym zaufaniem do kopii o niejasnym pochodzeniu i bez uwzględniania wydań popularnych i szkolnych jako skażonych wieloma błędami. Ale to jeszcze nie upoważnia nas do opatrzenia naszej edycji terminem „edycja krytyczna”. Bez wątpienia należy z dystansem podchodzić do tego nobilitującego i nadużywanego we współczesnym edytorstwie pojęcia. Przygotowaliśmy więc wydanie naukowo-popularne z ograniczonym aparatem krytycznym, zbliżone do edycji typu „B” w znaczeniu, jakie nadał temu terminowi przed wielu laty Konrad Górski. Nie sposób bowiem – wskutek braku autentycznych źródeł autorskich – w większości wypadków odnieść się w pełni „krytycznie” do ustaleń poprzedników. Pierwodruk stanowi tu w wielu miejscach podstawę tekstu jako dokument najbardziej zbliżony do wyobrażonej „woli autorskiej”, niekiedy są to jednak wydania editio ultima (jak np. w tomie drugim zawierającym poematy), często jedynym źródłem tekstu jest edycja krytyczna Jana Czubka, który jako pierwszy i jedyny zarazem opublikował wiele pism Krasińskiego, najrzadziej zaś podstawę tekstową stanowią autografy (jest tak m.in. w tomie zbierającym wiersze i prozę poetycką). Tym samym w naszym wydaniu z konieczności występują rozmaite podstawy tekstowe, dobierane zawsze w ten sposób, by były najbliżej domniemanej „woli autorskiej”. Inaczej postąpić nie można w sytuacji dojmującego braku autentycznych lub chociażby jednoznacznie potwierdzonych przez autora źródeł tekstu. Trzeba też dodać, że w procesie „krytycznego” opracowywania kolejnych tekstów nie uwzględnialiśmy wszystkich przedruków utworów literackich, które w większości wypadków charakteryzują się sporą dowolnością, wątpliwą starannością i błędami rozmaitej proweniencji, stąd pole weryfikacji tekstowej zawęża się najczęściej do wskazanych wyżej edycji, o których możemy orzec, że spełniały wymogi filologicznej krytyki tekstu.

Tom 8: Aparat krytyczny (redakcja naukowa Agnieszka Markuszewska i Mirosław Strzyżewski)

Spis rzeczy

Wstęp

Wykaz skrótów

Aparat krytyczny

• Wiersze (oprac. M. Szargot)
• Poematy (oprac. M. Szargot)
• Dramaty (oprac. M. Bizior-Dombrowska)
• Małe formy narracyjne (oprac. D. Kulczycka, A. Markuszewska, B. Linsztet, M. Sokulski, M. Lutomierski)
• Władysław Herman i dwór jego (oprac. M. Strzyżewski)
• Proza poetycka (oprac. A. Markuszewska, J. Pietrzak-Thébault)
• Pisma dyskursywne (oprac. B. Kuczkowski)

Kalendarium życia i twórczości Zygmunta Krasińskiego

Alfabetyczny spis utworów Zygmunta Krasińskiego